Tijdens mijn recente verblijf in Stockholm kwam ik vlakbij mijn hotel, het gedenkteken van Wallenberg tegen. Het herinnerde mij aan een televisie film welke jaren geleden werd uitgezonden over het leven van deze moedige diplomaat.
De volgende beschouwing omtrent het leven en de dood van Wallenberg is ontleend aan het artikel,Raoul Wallenberg en de Hongaarse Joden, http://www.verzet.org/.
Wallenberg werd in 1912 in een plaatsje in de omgeving van Stockholm geboren en kwam uit een zeer gegoede Zweedse familie met eigen banken en in het bezit vangrote bedrijven,vergelijkbaar met de Rockefeller familie in de USA. Zijn vader stierf drie maanden voor zijn geboorte,op 23 jarige leeftijd. Hij werd opgevoed door zijn moeder Maj Wising-Wallenberg en door de moeder van zijn vader. Hij werd afgekeurd voor de militaire dienst omdat hij kleurenblind was. Hij was goed in talen en sprak perfect Engels,Duits en Frans. Op zeventienjarige leeftijd vertrok hij naar Amerika om aan de universiteit van Michigan in Ann Harbour bouwkunde te gaan studeren. In 1935 keert hij terug naar Zweden, in het bezit van een bachelor bouwkunde. Zijn grootvader,Gustav Wallenberg ziet hem als toekomstig bankier en stuurt hem naar Zuid-Afrika. Naar een half jaar houdt hij het voor gezien,maar zijn grootvader stuurt hem naar Haïfa in het toenmalige Palestina. Hier komt Raoul voor het eerst in aanraking met Joodse vluchtelingen, die volledig berooid zijn ontsnapt aan het steeds machtiger en wreder wordende Derde Rijk van Adolf Hitler. In 1937 overlijdt Gustav in een ziekenhuis in Parijs. Via een neef,Jacob Wallenberg wordt hij partner in het voedingsmiddelenbedrijf,Meropa. Dit bedrijf wordt gerund door de Hongaarse jood Kalman Lauer. Wallenberg krijgt de afdeling buitenland onder zijn hoede en reist tussen ’41 en ‘43 regelmatig naar de Hongaarse hoofdstad Boedapest. Hij leerde snel de Hongaarse taal. Bij het uitbreken van de oorlog meldde Raoul zich aan als vrijwilliger bij de Nationale Garde van Zweden. Hij instrueerde burgers in paramilitaire taken indien Duitsland de neutraliteit van Zweden zou schenden en de oorlog ook op Zweeds grondgebied zou escaleren.
Tot maart 1944 werd Hongarije geleid door Miklos Horthy als staatshoofd, hij was vanaf 1920 regent van het koninkrijk Hongarije. Aanvankelijk had Horthy veel sympathie voor Hitler. Maar naarmate de Duitsers aan het Oostfront verloren, zocht hij toenadering tot de Russen en de Geallieerden. Op 19 maart 1944 vielen de Duitse troepen Hongarije binnen en werd in korte tijd door het Derde Rijk geannexeerd. Döme Sztojay werd als zetbaas van de Duitsers in het zadel geholpen, deze Hongaar had jarenlang als gezant in Berlijn gewerkt. Voor die tijd hadden de Joden de deportatie dreiging ontsprongen omdat de toenmalige regering onder leiding van Horthy hier niet actief aan wilde meewerken. Vanaf 1941 waren al tienduizenden Joden die geen Hongaarse identiteitspapieren bezaten zonder pardon over de grens met de Oekraïne gezet, wetende dat ze daar de dood tegemoet zouden treden. In 1942 hadden Duitse en Hongaarse soldaten aan de oever van de Donau zo’n tweeduizend Joden samen gedreven en door vuurpelotons laten liquideren. Horthy was zelf een antisemiet maar vond de Endlösung van Adolf Eichmann te ver gaan. Na de inval in Hongarije kreeg de SS vrijspel om de Joden uitroeiing grondig aan te pakken. Zo’n half tot een miljoen Joden ombrengen is geen eenvoudige opdracht. Het concentratiekamp Auschwitz-Birkenau werd in gereedheid gebracht voor deze massale vernietiging. Speciaal hiervoor werd SS-Hauptsturmführer Rudolf Höss opnieuw benoemd als kampcommandant van dit concentratiekamp. De crematoria en ovens werden vernieuwd en er werden alvast putten gegraven om de opruimdienst efficiënter te kunnen laten werken. De nieuwe regering van Döme Sztojay begon de Joden in getto’s te concentreren, in afwachting van hun deportatie. De eerste transporten verlieten op 29 april 1944 Hongarije. Vanaf half mei vertrekken elke week zo’n twaalf duizend Joden met veewagons naar het vernietigingskamp. Na anderhalve maand werden op deze wijze bijna een half miljoen Hongaarse Joden naar Auschwitz vervoerd en daar vermoord.
Het nieuws van de deportatie en massale uitroeiing van Hongaarse Joden bereikte in mei 1944 het Amerikaanse Oorlogsvluchtelingencomité in Stockholm. Dit comité bevond zich in hetzelfde gebouw als de firma Meropa, waar Wallenberg werkte. Iver Olsson een speciale vertegenwoordiger van het comité krijgt de opdracht om een speciale gezant naar Boedapest te sturen om de Hongaarse Joden te redden. Hij komt via een gezamenlijke kennis met Wallenberg in contact .Raoul was enthousiast over deze spannende en eervolle opdracht.
Op 9 juli 1944 kwam Wallenberg als diplomaat,c.q. agent aan op de Zweedse ambassade in Boedapest. Er waren toen al zo’n half miljoen Joden vermoord. De Hongaarse regering wordt door een aantal neutrale landen,waaronder ook met sterke steun van Koning Gustav V van Zweden en andere conflicten erbij hebben en schort de deportaties tijdelijk op. In plaats van de deportatie naar de het Vaticaan onder druk gezet om het Jodentransport te staken. Duitsland aarzelt even en wil geen concentratiekampen worden de Joden getransporteerd naar werkkampen aan de grens met Oostenrijk. Zijn opdracht luidde: zoveel mogelijk Hongaarse joden van de ondergang te redden. Hij zou zo’n negentig tot honderdduizend Hongaarse Joden van de dood hebben gered. Hij heeft voor hen zo’n dertigtal schuilwoningen laten bouwen en velen voorzien van nagemaakte Zweedse paspoorten. Omdat Zweden neutraal was in de Tweede Wereldoorlog beschermde dit identiteitsbewijs tegen de deportatie naar de vernietigingskampen. Vele duizenden Joden proberen via de Zweedse ambassade een Zweeds paspoort te bemachtigen. De Zweedse zaakgelastigde verklaarde dan dat er een familie relatie in Zweden bestond of dat er zwaarwegende zakelijke belangen bestonden en dan zo’n reddende schutz-pass kon uitgeven. Aanvankelijk werd er door de Duitsers een limiet van 1000 passen gesteld, maar Wallenberg liet 4.500 vervalste exemplaren bijdrukken, om meer Joden te kunnen helpen. Tevens richtte Wallenberg binnen het Gezantschap een bijzondere afdeling op, sectie C, nam Joodse weknemers in dienst en bracht ze onder in kantoren en speciale schuiladressen. In oktober 1944 werd het Hongaarse bewind vervangen en grepen de Pijlkruizers, de Hongaarse fascistische organisatie, de macht. Het nieuwe bewind werd door de SS gesteund. Het nieuwe regime trad nog harder tegen de Joden op. Alle Joden werden vogelvrij verklaard en regelmatig werden zij zonder pardon doodgeschoten en hun lijken in de Donau geworpen. Wallenberg ziet het gevaar van massaslachting en deportatie en mengt zich in de hogere kringen der Pijlkruizers. Hij legt via sociale connecties en party’s contact met hooggeplaatste leiders en weet hen te overtuigen dat er meer uitgereikte passen rechtsgeldigheid krijgen. Hij houdt eigenhandig transporten van vrachtwagens tegen en biedt geld om gevangen genomen Joden vrij te kopen. Een geweldige prestatie van een uniek man die met duizenden dollars in zijn binnenzak stelselmatig alle SS’ers en Pijlkruisers kon omkopen. Ook adellijke vrienden van Wallenberg begonnen zich in te zetten om Joden van de ondergang te redden. Omtrent de grote moed van Wallenberg zijn vele verhalen bekend. Eind november 1944 dorst hij het zelfs aan om Eichmann bij hem uit te nodigen voor een diner. Aan tafel sprak Wallenberg de hoge SS-er toe met de volgende woorden:”Kijk de oorlog is voorbij. Waarom roept U uw mensen niet terug en vertrekt nu het nog kan. Jullie plannen voor het stelselmatig uitroeien van een volk waren vanaf het begin tot mislukken gedoemd”. Eichmann antwoordde hem:”Wanneer de Russen komen,zullen ze mij doodschieten. Dat weet ik en ik ben er klaar voor. Boedapest zal verdedigd worden alsof het om Berlijn gaat. Denk niet dat U, enkel omdat U een diplomaat bent , geen enkel gevaar loopt”.
Wallenberg was zich te weinig bewust van het Russische gevaar. Op 8 december 1944 waren de Russen aan de rand van Boedapest gekomen en begon de belegering. Nog op de laatste avond voor zijn vlucht naar Wenen was Eichmann van plan om leden van de Joodse Raad in Boedapest te executeren. Gelukkig kon dit door Wallenberg worden verijdeld, nadat hij door een informant was ingeseind. Op een damesfiets reed Wallenberg door de straten van Boedapest om het wel en wee van zijn geredde Joden te volgen. In het totaal danken zo’n 100.000 Hongaarse Joden hun leven aan deze bijzondere heldhaftige man. In de tweede week van januari 1945 kwam er een einde aan de belegering. Midden in de chaos die tijdens de belegering was ontstaan maakte Wallenberg een plan wat er na de bevrijding met zijn geredde Joden moest gebeuren. Zoals huisvesting en .ardeidsplaatsen. Hij ging hiervoor op 17 januari 1945 naar het Russische hoofdkwartier in Debrecen,in het oostelijke deel van Hongarije. Bij zijn aankomst in het Sovjethoofdkwartier is hij direct gearresteerd. Waarschijnlijk konden de Russen niet begrijpen wat Wallenberg precies had gedaan. Ze vonden hem waarschijnlijk een super kapitalist, die goede contacten had met hooggeplaatste nazi’s. Het laatste dat van hem bekend is, dat hij door de Russen werd overgebracht naar de Loebjanka gevangenis in Moskou. Hij zou daar langdurend door de geheime dienst op hun hardhandige wijze zijn ondervraagd en volgens sommige getuigen zijn gemarteld en mogelijk zijn gebruikt voor medische experimenten. Hij werd verdacht voor spionage en naziegezindheid . Volgens het zogeheten Smoltsov Rapport,zou Wallenberg in juli 1947 in de Loebjanka gevangenis zijn overleden. Onbevestigde berichten vermelden dat Wallenberg door de Sovjets werd geëxecuteerd.
Wallenberg is misschien wel de meest interessante en voor mij intrigerende man uit de Tweede Wereldoorlog . Het mysterie rond zijn levenseinde zal een blijvende invloed uitoefenen op de keuze om het boek omtrent zijn leven niet te sluiten en de herinnering levend te houden wat een mens voor andere mensen kan betekenen.
J.J.v.Verre.
Literatuur:
-Raoul Wallenberg en de Hongaarse Joden, www.verzet.org .
-Raoul Wallenberg (1912-? ), www.jewishvirtuallibrary.org .
-Raoul Wallenberg-Zweden, www.vormen.org .
-Wikipedia,Raoul Wallenberg.
-The International Raoul Wallenberg Foundation.
